President Election : राष्ट्रपती 25 जुलैला शपथ का घेतात? कशी वेगळी असते ही निवडणूक

मुंबई : राष्ट्रपतीपदाच्या निवडणुकीची (President Election 2022) तारीख जाहीर झाली आहे. 25 जुलै रोजी देशाचे नवे राष्ट्रपती शपथ घेणार आहेत. गेल्या 45 वर्षांतील ही सलग 10 वी वेळ असेल जेव्हा देशाच्या नव्या राष्ट्रपतींचा 25 जुलै रोजी शपथविधी होणार आहे.

राष्ट्रपती 25 जुलैला शपथ का घेतात? 1977 पूर्वी कोणत्या राष्ट्रपतींनी कोणत्या तारखेला शपथ घेतली? किती राष्ट्रपतींना त्यांचा कार्यकाळ पूर्ण करता आला नाही?

राष्ट्रपतींनी नेहमीच 25 जुलैला शपथ घेतली आहे का? असे नाही. 26 जानेवारी 1950 रोजी देशात प्रजासत्ताक लागू झाला. त्याच दिवशी डॉ.राजेंद्र प्रसाद देशाचे पहिले राष्ट्रपती झाले. डॉ.प्रसाद 12 वर्षे या पदावर राहिले. 13 मे 1962 रोजी डॉ. राधाकृष्णन देशाचे दुसरे राष्ट्रपती झाले. त्यांनी त्यांचा कार्यकाळ पूर्ण केला.

पाच वर्षांनंतर 13 मे 1967 रोजी डॉ. झाकीर हुसेन देशाचे तिसरे राष्ट्रपती झाले. डॉ. हुसेन त्यांचा कार्यकाळ पूर्ण करू शकले नाहीत. ३ मे १९६९ रोजी त्यांचे निधन झाले. हुसेन यांच्या निधनानंतर उपराष्ट्रपती व्ही.व्ही.गिरी हे कार्यवाहक राष्ट्रपती झाले. त्यानंतर झालेल्या राष्ट्रपतीपदाच्या निवडणुकीत उमेदवार झाल्यानंतर त्यांना राजीनामा द्यावा लागला होता.

व्हीव्ही गिरी यांच्या राजीनाम्यानंतर सर्वोच्च न्यायालयाचे तत्कालीन मुख्य न्यायाधीश मोहम्मद हिदायतुल्ला यांची हंगामी राष्ट्रपती म्हणून नियुक्ती करण्यात आली होती. निवडणूक प्रक्रिया पूर्ण झाल्यानंतर 24 ऑगस्ट 1969 रोजी व्हीव्ही गिरी नवीन अध्यक्ष बनले. गिरी यांनी त्यांचा कार्यकाळ पूर्ण केला.

गिरी यांच्यानंतर 24 ऑगस्ट 1974 रोजी फखरुद्दीन अली अहमद हे नवे राष्ट्रपती झाले. कार्यकाळ पूर्ण न करणारे अहमद हे दुसरे अध्यक्ष ठरले. 11 फेब्रुवारी 1977 रोजी त्यांचे निधन झाले. अहमद यांच्या निधनानंतर उपाध्यक्ष बीडी जट्टी हे कार्यवाहक अध्यक्ष झाले.

25 जुलै 1977 रोजी नीलम संजीव रेड्डी देशाच्या नवीन राष्ट्रपती झाल्या. तेव्हापासून प्रत्येक राष्ट्रपतीने आपला कार्यकाळ पूर्ण केला आहे. प्रत्येक अध्यक्षाचा पाच वर्षांचा कार्यकाळ २४ जुलै रोजी संपतो. या कारणास्तव, 25 जुलै रोजी नवीन राष्ट्रपती शपथ घेतात. त्यानंतर 25 जुलै रोजी नऊ राष्ट्रपतींनी शपथ घेतली आहे.

देशाचे पहिले उपराष्ट्रपती डॉ सर्वपल्ली राधाकृष्णन हे उपराष्ट्रपती आणि राष्ट्रपती दोन्ही पदे भूषवणारे पहिले नेते ठरले. त्यांच्यानंतर झाकीर हुसेन, व्हीव्ही गिरी हेही या पदावर पोहोचले. बी.डी. जट्टी हे त्यांच्या उपाध्यक्षपदाच्या कार्यकाळात पाच महिन्यांहून अधिक काळ कार्यकारी अध्यक्ष होते. मात्र, त्यांची कधीही अध्यक्षपदी निवड झाली नाही.

आर वेंकट रमण, शंकर दयाळ शर्मा आणि केआर नारायणन या तिघांनीही प्रथम उपराष्ट्रपती आणि नंतर राष्ट्रपती म्हणून काम केले. के.आर. नारायणन यांच्यानंतर कोणताही उपराष्ट्रपती राष्ट्रपती पदावर पोहोचले नाही.

सार्वत्रिक निवडणुकीत ईव्हीएम मशीनचा वापर केला जातो. त्याचबरोबर राष्ट्रपती निवडणुकीसाठी बॅलेट पेपरचा वापर केला जातो. कारण राष्ट्रपती निवडणुकीची प्रक्रिया सार्वत्रिक निवडणुकीपेक्षा वेगळी असते. सार्वत्रिक निवडणुकीत मतदाराला त्याच्या पसंतीचा उमेदवार निवडायचा असतो. त्या उमेदवारासमोरील बटण दाबल्यावर त्याचे मत संबंधित उमेदवाराला मिळते.

राष्ट्रपतीपदाच्या निवडणुकीत एक मतदार एकापेक्षा जास्त उमेदवारांना मतदान करू शकतो. त्यासाठी त्याला प्राधान्य द्यावे लागेल. म्हणजेच, त्याला सर्वाधिक पसंतीच्या उमेदवारासमोर एक लिहावे लागेल. तो दुसऱ्या पसंतीच्या पुढे दोन लिहू शकतो आणि तिसरा उमेदवार असल्यास त्याच्यासमोर तीन लिहू शकतो.

मतदाराची इच्छा असल्यास तो एकाच उमेदवाराला मतदान करू शकतो. यासाठी त्याला त्याच्या पसंतीच्या उमेदवारासमोर एक लिहावे लागेल. सार्वत्रिक निवडणुकांमध्ये वापरण्यासाठी ईव्हीएमची रचना करण्यात आली आहे. राष्ट्रपतीपदाच्या निवडणुकीतही त्यांचा वापर करायचा असेल, तर आधी त्यात तांत्रिक बदल करावे लागतील. त्यामुळे बॅलेट पेपरने राष्ट्रपती निवडला जातो.

राष्ट्रपतीपदाच्या निवडणुकीत मतदारांना निवडणूक आयोगाकडून खास पेन दिले जाते. मतदाराला त्याच पेनाने उमेदवारांसमोर क्रमांक लिहायचा आहे. त्याला सर्वाधिक पसंतीच्या उमेदवाराच्या नावासमोर नंबर लावायचा आहे. दुसऱ्या पसंतीच्या उमेदवाराला त्याच्या पुढे दोन लिहावे लागतील. आयोगाने दिलेले विशेष पेन वापरले नाही तर ते मत अवैध ठरते.

राष्ट्रपती निवडणुकीची प्रक्रिया कधी पूर्ण होणार?

15 जूनपासून निवडणुकीची प्रक्रिया सुरू होणार आहे. नामांकनाची अंतिम तारीख 29 जून आहे. 18 जुलै रोजी मतदान होणार आहे. तर 21 जुलैला निकाल लागणार आहे. यानंतर 25 जुलै रोजी सर्वोच्च न्यायालयाचे सरन्यायाधीश नवीन राष्ट्रपतींना शपथ देतील.

राष्ट्रपतींच्या निवडणुकीत लोकसभा, राज्यसभेचे सर्व खासदार आणि सर्व राज्यातील आमदारांनी मतदान करतात. या सर्व लोकांच्या मताचे महत्त्व वेगळे आहे. वेगवेगळ्या राज्यातील आमदाराच्या मताचे मूल्यही वेगळे असते. खासदाराच्या मताचे मूल्य 700 आहे. आमदारांच्या मताचे मूल्य त्या राज्याची लोकसंख्या आणि जागांच्या संख्येवर अवलंबून असते. राज्यसभेचे 12 नामनिर्देशित खासदार या निवडणुकीत मतदान करू शकत नाहीत.