ମହାପୁରୁଷ ଭତୃହରିଙ୍କ ନୀତିଶତକମ ଭାଗ-୧

ଦିକ୍କାଲାଦ୍ଦନୱଚ୍ଛିନ୍ନାନନ୍ତଚିନ୍ମାନ୍ନମୁର୍ତୟେ ।
ସ୍ୱାନୁଭୁତ୍ୟେକମାନାୟ ନମଃ ଶାନ୍ତାୟ ତେଜସେ ।।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ: 'ଦିକ୍କାଲାଦ୍ଦନୱଚ୍ଛିନ୍ନାନନ୍ତଚିନ୍ମାନ୍ନମୁର୍ତୟେ' ର ଅର୍ଥ ଦିଗ ଓ କାଳ ଆଦି ସୀମା ଠାରୁ ଊର୍ଦ୍ଧରେ। ଅନନ୍ତ ତଥା ଚୈତନ୍ୟମାତ୍ର (ଜ୍ଞାନମାତ୍ର) ମୂର୍ତ୍ତିଓ୍ୱାଲେ। ସ୍ୱନୂଭୁତ୍ୟେକମାନାୟ ଅର୍ଥାତ କେବଳ ଆତ୍ମାନୁଭବ ଦ୍ୱାରା ଜିଞ୍ଜାସୁ (ଜ୍ଞାନ ଅର୍ଜିବା ପାଇଁ ଯୋଗ୍ୟ ଚରିତ୍ର)। ଶାନ୍ତାୟ ଅର୍ଥାତ ଶାନ୍ତ, ତେଜସ ଅର୍ଥାତ ତେଜ: ସ୍ୱରୂପ(ବ୍ରହ୍ମା), ନମଃ ଅର୍ଥାତ ନମସ୍କାର। 

ଅନୁବାଦ: ଦିଗ ଗୁଡ଼ିକ (ପୂର୍ବ, ପଶ୍ଚିମବାଦ ଆଦି)  ଓ କାଳ (ଭୂତ, ଭବିଷ୍ୟତ ତଥା ବର୍ତ୍ତମାନ) ଆଦି ସୀମା ସରହଦ ଠାରୁ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱରେ, ଅନନ୍ତ (ଅଭିନାଶୀ) ତଥା ଚୈତନ୍ୟ-ମାତ୍ର (ଜ୍ଞାନମୟ) ସ୍ୱରୂପ ଅଧିକାରୀ, ଆତ୍ମାନୁଭବ ଦ୍ୱାରା ହି ଜାଣିବାର ଯୋଗ୍ୟ, ଶାସନ୍ତ ତଥା ତେଜରୂପ (ବ୍ରହ୍ମା)ଙ୍କୁ ନମସ୍କାର ଅଟେ। 

ଟିପ୍ପଣୀ: ନୀତିଶତକର ନିର୍ବିଘ୍ନ ସମାପ୍ତି ପାଇଁ ମହାତ୍ମା ଭର୍ତୃହରି ସର୍ବପ୍ରଥମେ ମଣ୍ଡଳାଚରଣ କରନ୍ତି। ମହର୍ଷି ପତଞ୍ଜଳି ମହାଭାଷ୍ୟରେ ଲେଖିଛନ୍ତି କି ମାଣ୍ଡଳିକ ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ମହତ ଶାସ୍ତ୍ରୋଧସ୍ୟ ମଣ୍ଡଳାର୍ଥ ସିଦ୍ଧିଶବ୍ଦମାଦିତଃ ପ୍ରୟୁଡଙ୍କ୍ତେ ମଣ୍ଡଳାଦିନୀ ହି ଶାତ୍ରାଣୀ ପ୍ରଥନ୍ତେ ବୀରପୁରୁଷକାଣି ଚ ଭୱନ୍ତ୍ୟାୟୁଷ୍ମତ୍ପୁରୁକାଣୀ ଚଧ୍ୟ୍ୟୋତାରଶ୍ଚ ସିଦ୍ଧାର୍ଥ ଯଥା ସ୍ୟୁରିତି। ଏହି ମଣ୍ଡଳାଚରଣ ତିନି ପ୍ରକାରର ହୋଇଥାଏ। ଯଥା ଆଶିର୍ବାଦାତ୍ମକ, ନମସ୍କାରାତ୍ମକ ଓ ବସ୍ତୁନିର୍ଦ୍ଦେଶାତ୍ମାକ। ଅଶିର୍ନମସ୍କ୍ରିୟା ବସ୍ତୁନିର୍ଦ୍ଦେଶୋ ତନ୍ମୁଖମ। ଏଠାରେ ପରବ୍ରହ୍ମଙ୍କୁ ନମସ୍କାର କରାଯିବା ଫଳରେ ନମସ୍କାରାତ୍ମକ ମଣ୍ଡଳାଚରଣ କୁହାଯାଏ। 

କବି ପରମବ୍ରହ୍ମଙ୍କୁ ପ୍ରଣାମ କରୁଛନ୍ତି। କାରଣ ପ୍ରଣତି ଦ୍ୱାରା ହିଁ ତାଙ୍କର କୃପା ତଥା ପ୍ରାପ୍ତି ସମ୍ଭବ ଅଟେ। ଏହି ପ୍ରକାରର ପରମବ୍ରହ୍ମଙ୍କ ପ୍ରତି ପ୍ରେମ ସୃଷ୍ଚି ହେବା ପରେ ଭକ୍ତିଭାବ ସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ। ଅତଏବ ପରମବ୍ରହ୍ଣବିଷୟକ ରତି ଅଭିବ୍ୟାଜିତ ହୋ ରହି ହେ। କବିରାଜ ବିଶ୍ୱାନଥ ଲେଖିଛନ୍ତି କି ସତଚାରିଣୀଃ ପ୍ରଧାନନୀ ଦେଓ୍ୱାଦିବିଷୟାଃ ରତିଃ। ଉଦବୁଦ୍ଧମାତ୍ରାଃ ସ୍ଥାୟୀ ଚ ଭାବ ଇତ୍ୟାଭିଧିୟତେ। କବି ଲେଖିଛନ୍ତି କି ପରମାତ୍ମାଙ୍କ ଦିବ୍ୟ ସ୍ୱରୂପ ପ୍ରକାଶ ପକାଇଛନ୍ତି। ଅନୁପ୍ରାଶ ତଥା ସ୍ୱଭାବଓ୍ୱକ୍ତି ଅଳଙ୍କାର ଅଟେ। ଅନୁପ୍ରାସର ଲକ୍ଷଣ ଅନୁପ୍ରାସଃ ଶବ୍ଦମାସ୍ୟ ଔଷ୍ୟମ୍ୟ ପି ସ୍ୱରସ୍ୟ ୟତ୍। ସ୍ୱଭାବବ୍ୟକ୍ତିର ଲକ୍ଷଣ ସ୍ୱଭାଓ୍ୱକ୍ତିର୍ଦୃରୁ ହାଥର୍ସ୍ତ୍ର କ୍ରିୟାରୁପବର୍ଣ୍ଣମ। ଅନୁଷ୍ଟୁପ ଛନ୍ଦ ଅଟେ। ଲକ୍ଷଣ:-

ଶ୍ଲୋକ ଷଷ୍ଠ ଗରୁଁ ଜ୍ଞେୟଂ ସର୍ବତ୍ର ଲଘୁ ପଞ୍ଚମମ ।
ଦ୍ୱିଚତୁଷ୍ପାଦମୌହୃସ୍ୱ ସପ୍ତମ ଦୀର୍ଘମନ୍ୟୟୋଃ ।।

କତିପୟ ସଂସ୍କରଣରେ ଏହାର ଉତ୍ତରାର୍ଦ୍ଧର ପାଠଭେଦ ଏହି ପରି- ଅମୁର୍ତୟେ ନମସ୍ତସ୍ମୈ ଗୁଣାତୀତାୟ ଗୁଣାତ୍ମନେ ଅର୍ଥାତ ମୂର୍ତ୍ତି (ଶରୀର)ରୁ ରହିତ, ସତ୍ୱାବାଦୀ ଗୁଣ ପରେ ମଧ୍ୟ ଗୁଣରୁପ (ପରମବ୍ରହ୍ମ)ଙ୍କୁ ନମସ୍କାର। କେଉଁଠାରେ କେଉଁଠାରେ 'ତେଜସେ' ସ୍ଥାନରେ 'ୱେଧସେ' ପଢାଯାଏ। 'ଓ୍ୱେଧସେ'ର ଅର୍ଥ ନିର୍ଗୁଣ ବ୍ୟାପକ ବିଷ୍ଣ ପ୍ରକୃତରେ ଉପଯୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ।