પોલીસ સ્ટેશનમાં વીડિયો બનાવવો એ કોઈ ગુનો નથી? પોલીસ રોકે તો આ કાયદો જણાવો

Shooting video in police station : ઘણા લોકો પોલીસ અને કોર્ટનાં પગથિયાં ચડવાથી હંમેશાં દૂર રહે છે. દેશમાં નાગરિકોની સુરક્ષા અને સમાજમાં શાંતિ જાળવવા માટે પોલીસ તંત્ર છે. તે ભારત સરકાર દ્વારા લોકો માટે લાવવામાં આવેલી વ્યવસ્થાઓમાંની એક છે. આજે પણ અનેક લોકો પોલીસ અને પોલીસ તંત્રથી ડરે છે. અનેક ઘટનાઓને કારણે લોકોમાં પોલીસ પ્રત્યે એક પ્રકારનો ડરનો માહોલ છે. પોલીસ સ્ટેશનનું નામ સાંભળીને ઘણા લોકો ભાગી જાય છે. 

જો કે, પોલીસ સ્ટેશન અને પોલીસ કાયદાથી ઉપર નથી. પોલીસ અને પોલીસ તંત્ર માત્ર લોકોની સુરક્ષા માટે જ છે તે જાણવા માટે સૌ પ્રથમ સામાન્ય જનતાએ ભારતના કાયદા વિશે કેટલીક બાબતો જાણવી જોઈએ. આ કરવાની જવાબદારી સરકાર, સરકારી તંત્ર અને નેતાઓની છે.

પોલીસ સ્ટેશનમાં આવતા લોકો સાથે દુર્વ્યવહારના અનેક બનાવો નોંધાયા છે. આવી સ્થિતિમાં પીડિતાઓ પર ફોન પર ફોટા અને વીડિયો ઉતારવા બદલ કેસ નોંધાયા હોવાની ઘટનાઓ સામે આવી છે. શું ખરેખર પોલીસ સ્ટેશનમાં ફોટા અને વીડિયો લઈ શકાય? શું પોલીસ આને મંજૂરી આપે છે? શું આ કરવા માટે કોઈ કાનૂની માન્યતા છે? જો વિડિયો બનાવાય તો શું પોલીસ ફરી કેસ દાખલ કરી શકે? ચાલો જાણીએ આવી જ કેટલીક વાતો.

ઓફિશિયલ સિક્રેટ એક્ટ 1923-
પોલીસ અને પોલીસ સ્ટેશનથી ડરવાની જરૂર નથી, આ વાત ખુદ ઉચ્ચ પોલીસ અધિકારીઓએ ઘણી વખત કહી છે. એ વાત સાચી છે કે પોલીસથી ડરવાની જરૂર નથી. કાયદા સમક્ષ દરેક વ્યક્તિ સમાન છે. પોલીસ સ્ટેશનમાં ફોટા અને વીડિયો પણ લઈ શકાશે. આ ગુનો નથી. અમે આ નથી કહી રહ્યા… અદાલતોએ પણ આનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. આ માટે અલગ કાયદો પણ છે. અગાઉ પણ આવા મામલાઓ પર કોર્ટ ચુકાદાઓ આપી ચૂકી છે. આજે પણ ન્યાયતંત્ર આ મુદ્દા પર કેન્દ્રિત છે. બોમ્બે હાઈકોર્ટે ચુકાદો આપ્યો છે કે પોલીસ સ્ટેશનમાં ફોટા, વિડીયો લેવા એ ઓફિશિયલ સિક્રેટ એક્ટ, 1923 હેઠળ દંડ અને કાર્યવાહી હેઠળ ગુનો નથી. તેથી કાયદેસર રીતે, પોલીસકર્મીઓના વિડિયો રેકોર્ડિંગને પોલીસ સ્ટેશનની અંદર મંજૂરી આપવી જોઈએ.

શું પોલીસ સાથેની વાતચીત પણ રેકોર્ડ કરી શકાય છે?
વધુમાં, પોલીસ સ્ટેશનની વાતચીત પણ રેકોર્ડ કરી શકાય છે. ઓફિશિયલ સિક્રેટ એક્ટ હેઠળ પોલીસ સ્ટેશન 'પ્રતિબંધિત વિસ્તાર' નથી, તેથી પોલીસ સ્ટેશનની અંદર વીડિયો રેકોર્ડિંગ એ કાયદેસર ગુનો નથી. ત્યાં પોલીસ સાથેની વાતચીત પણ રેકોર્ડ કરી શકાશે. જો કે, આ તેમની ફરજમાં અવરોધ ન આવે તેનું ધ્યાન રાખવું પડશે.

જો પોલીસ ગોપનીયતાનો અધિકાર ઉઠાવે...
અહીં પોલીસ તેમના ગોપનીયતાના અધિકારને પણ ટાંકી શકે છે. એટલે કે, ભારતીય બંધારણની કલમ 21 આપણને જીવવાનો અધિકાર અને સ્વતંત્રતાના અધિકારની ગેરંટી આપે છે. આમાં ગોપનીયતાનો અધિકાર પણ સામેલ છે. અત્રે નોંધનીય બાબત એ છે કે જ્યારે પોલીસ અધિકારી તેની ગોપનીયતાનો આનંદ માણે છે, ત્યારે જાહેર સેવક તરીકે ફરજ પર હોય ત્યારે તેની ક્રિયાઓ આવા અધિકાર દ્વારા સુરક્ષિત નથી. તેથી, પોલીસ અધિકારીનું વિડિયો રેકોર્ડિંગ કલમ 21 હેઠળ ગોપનીયતાના અધિકારનું ઉલ્લંઘન નથી.

પોલીસ સ્ટેશનમાં વીડિયો- બોમ્બે હાઈકોર્ટનો સનસનાટીભર્યો ચૂકાદો-
પોલીસ સ્ટેશનને પેનલ્ટીઝ એન્ડ પ્રોસીક્યુશન અન્ડર ઓફિશિયલ સિક્રેટ એક્ટ (Penalties and Prosecutions Under Official Secrets Act, 1923) 1923 હેઠળ 'પ્રતિબંધિત વિસ્તાર' તરીકે માન્યતા આપવામાં આવી નથી.  2018 માં બોમ્બે હાઇકોર્ટે વર્ધામાં 'જાસૂસી'ના ફોજદારી કેસને રદ કરી દીધો હતો જેણે એક વ્યક્તિ વિરુદ્ધ વર્ધામાં બે પરસ્પર વિવાદોને ઉકેલવા માટે ગુપ્ત રીતે યોજાયેલી વાતચીતનો વીડિયો બનાવ્યો હતો. બોમ્બે હાઈકોર્ટની નાગપુર બેંચ દ્વારા સાંભળવામાં આવેલા આ કેસની વિગતો જોઈએ તો જસ્ટિસ મનીષ પીતાલે અને જસ્ટિસ વાલ્મિકીની ડિવિઝન બેંચે પોતાના ચુકાદામાં કહ્યું હતું કે પ્રતિબંધિત વિસ્તારોની યાદીમાં પોલીસ સ્ટેશન  સામેલ નથી. તેથી ત્યાં વીડિયો બનાવવો ગુનો નથી.

પોલીસ સ્ટેશનમાં વિડિયો.. કોર્ટમાં ના ટક્યો પોલીસ કેસ-
મહારાષ્ટ્રના વર્ધાના રહેવાસી રવિન્દ્ર ઉપાધ્યાય અને તેના પાડોશી વચ્ચે બબાલ થઈ હતી. આ પછી મામલો પોલીસ સ્ટેશને પહોંચ્યો હતો. બંનેએ એકબીજા સામે કેસ પણ કર્યા હતા. જો કે, જ્યારે બંને પોલીસ સ્ટેશનમાં બેઠા હતા અને વાતચીત કરી રહ્યા હતા, ત્યારે શિક્ષકે તે તેના સેલ ફોનમાં આ રેકોર્ડ કર્યું હતું. આ પછી પોલીસે તેની સામે ઓફિશિયલ સિક્રેટ એક્ટ હેઠળ કેસ નોંધ્યો હતો. જ્યારે મામલો કોર્ટમાં પહોંચ્યો ત્યારે સનસનીખેજ ચુકાદો આપવામાં આવ્યો હતો. માત્ર જાસૂસી અટકાવવાના હેતુથી આ અધિનિયમમાં કેટલાક સ્થળોને પ્રતિબંધિત વિસ્તારો તરીકે માન્યતા આપવામાં આવી છે (Penalties and Prosecutions Under Official Secrets Act, 1923) તેથી ત્યાં ફોટા અને વીડિયો બનાવવા પર પ્રતિબંધ છે. આ કાયદાની કલમ 2(8), કલમ 3 આને લગતી વિગતો ધરાવે છે. પરંતુ, આ યાદીમાં પોલીસ સ્ટેશનનો સમાવેશ કરાયો નથી. તેથી, ત્યાં વીડિયો બનાવવો ગુનો નથી, એમ કોર્ટે ચુકાદો આપ્યો હતો અને પોલીસનો કેસ બરતરફ કરવામાં આવ્યો હતો.

ભારતીય નાગરિક સંરક્ષણ સંહિતા શું કહે છે?
ભારતીય ન્યાયિક પ્રણાલીમાં નવા લાગુ કરાયેલા ભારતીય નાગરિક સુરક્ષા સંહિતા (BNSSS) મુજબ, પોલીસ સ્ટેશનોમાં સર્ચ અને જપ્તી દરમિયાન મોબાઇલ ફોનમાં દ્રશ્યોનો વીડિયો બનાવવો ફરજિયાત છે. આ જોગવાઈનો હેતુ પોલીસ અત્યાચારને રોકવાનો છે. જો કે, આ વિડિયો બનાવવા માટે અનુસરવામાં આવતી પ્રમાણભૂત પ્રક્રિયાઓ કાયદામાં સ્પષ્ટપણે ઉલ્લેખિત નથી. આ નવા કાયદાના અમલ પછી તમામ રાજ્ય સરકારોએ સાક્ષીઓની સુરક્ષા અને તેમના સહકારને ધ્યાનમાં રાખીને સાક્ષી સુરક્ષા યોજના ફરજિયાતપણે લાગુ કરવી પડશે.